11 maart 2010

"De aanval op iemand in bed is toelaatbaar"


Interview met de volkenrechtjurist Claus Kress (universiteit van Keulen) over de toelaatbaarheid van gericht doden in Afghanistan, het Midden-Oosten en mogelijk zelfs in Duitsland.

TAZ: Mijnheer Kress, in Afghanistan en bij het conflict in het Midden-Oosten worden opstandelingen en terroristen doelbewust en ook in hun particuliere omgeving gedood. Is een dergelijke targeted killing toelaatbaar?
Claus Kress: In het kader van een gewapend conflict kan het gericht doden van vijandelijke strijders zeer wel toelaatbaar zijn.

Wilt u dat eens uitleggen?
Laten we dan beginnen met de juridische situatie in een klassieke oorlog. Daarin is het voor de strijdkrachten van een staat geoorloofd om soldaten van de tegenstander te doden. En dat geldt niet alleen in een openlijke veldslag. De vijandelijke soldaat of veldheer mag zeker ook in zijn lunchpauze of in zijn bed in de kazerne worden aangevallen.

En wat is dan duidelijk ontoelaatbaar?
De staat mag de dader van een misdaad niet simpelweg doden, ook al is hij nog zo gevaarlijk. Dat zou dan namelijk een illegale executie zijn, die inbreuk maakt op het mensenrecht om te leven. Zelfs in die landen waar helaas nog de doodstraf bestaat, moet er een eerlijk proces plaatsvinden, voordat deze mag worden voltrokken.

En hoe moet het dan in Afghanistan gaan? De Taliban zijn toch geen geregeld leger en ook geen gewone criminelen?
Het zijn opstandelingen die strijden tegen de Afghaanse regering en hun internationale bondgenoten. Omdat het conflict allang duidelijk uitgaat boven het niveau van afzonderlijke aanslagen en schermutselingen kan het volkenrechtelijk beoordeeld worden als een gewapend conflict. Opstandelingen mogen daarbij worden gedood, althans zolang ze rechtstreeks deelnemen aan de vijandelijkheden.

En hoe zit het dan als een Taliban thuis in zijn bed ligt?
Die vraag is veel lastiger te beantwoorden. Het is de vraag of non-gouvernementele strijders buiten het kader van de concrete vijandelijkheden echt als burgers moeten worden behandeld, die niet mogen aangevallen worden. Dit zou de staat die erbij betrokken is in een bijzonder lastig parket brengen, als de opstandelingen bijvoorbeeld overdag als boeren in hun dorp leven en ’s nachts regelmatig aanslagen plegen. Een nieuw rapport van het internationale Comité van het Rode Kruis stelt voor, dat opstandelingen die voortdurend deelnemen aan het gewapend conflict legitieme militaire doelen worden. Die zouden dan ook buiten de lopende vijandelijkheden mogen worden aangevallen.

Deelt u die opvatting?
Ik vind deze rechtsopvatting in de kern overtuigend, hij wordt overigens in de praktijk in Afghanistan bevestigd. Overigens staat er ook in het rapport dat het gericht doden niet mag als een arrestatie zonder noemenswaardig gevaar mogelijk is. Deze beperking is heel belangrijk, ook voor de toekomst. Dit stuit echter op aanzienlijk verzet bij de militaire machten in deze wereld.

Hoe kan een ISAF-soldaat nu weten of iemand maar heel sporadisch of juist voortdurend voor de Taliban vecht?
Een gewone soldaat kan dat normaal gesproken niet weten, en daarom kan hij ook niet beslissen over gericht doden. In zo’n geval moeten er al steekhoudende gegevens van de inlichtingendienst beschikbaar zijn. In geval van twijfel moet een persoon als burger behandeld en dienovereenkomstig gespaard worden.

Heeft ook de Bundeswehr in Afghanistan momenteel de bevoegdheid om Taliban gericht te doden?
Ja. De stand van zaken is dat het breed geformuleerde mandaat van de VN dit optreden dekt en dat de Bondsregering er met toestemming van de Bondsdag gebruik van maakt.

Als Osama bin Laden in een Afghaanse grot wordt opgespoord, mag hij dan worden gedood?
Hij zou gedood mogen worden als ook al-Qaida kan worden beschouwd als partij in een gewapend conflict in Afghanistan. Dit lijkt mij momenteel overigens tamelijk twijfelachtig – anders dan in het jaar 2001 toen al-Qaida nog bases binnen Afghanistan had. Intussen zijn er geen duidelijke aanwijzingen meer voor een stabiele militaire structuur van al-Qaida, maar is het eerder een los georganiseerd terreurnetwerk. Daarom mag men individuele al-Qaida terroristen niet doden, tenzij ze zelf net bezig zijn om een dodelijke aanval uit te voeren. Deze personen moeten dus in de regel worden aangehouden en berecht. Voor Bin Laden zou hetzelfde moeten gelden.

Maar de VS vinden dat ze nog steeds in oorlog zijn met al-Qaida.
Dat klopt helaas. Maar ik ben optimistisch dat onze Amerikaanse vrienden in het kader van de voortdurende trans-Atlantische dialoog afzien van hun gevaarlijke these over een wereldwijd gewapend conflict met al-Qaida.

Vinden de Amerikanen ook dat ze het recht hebben om strijders van al-Qaida bijvoorbeeld in Duitsland te doden?
Dat is precies het risico van de Amerikaanse these over een gewapend conflict met al-Qaida zonder grenzen. Mijn indruk is wel dat de VS van deze heel goed denkbare gevolgtrekking niet uitdrukkelijk een thema maken en alleen benadrukken dat gericht doden in Europa niet aan de orde is. Maar niet iedereen is hier gerust op.

Bestaat er dan tussen Israël en de Palestijnen een gewapend conflict dat gericht doden toestaat?
In de door Israël bezette gebieden van West-Jordanië moet Israël in principe met politiële instrumenten tegen terroristen optreden. Wel waren tijdens de tweede Intifada de terreuraanvallen zo massaal, dat je spreken kon van een gewapend conflict. In deze fase kon ook het gericht doden van Palestijnse strijders aan de orde komen.

En hoe zit het met Gaza?
Israël heeft zich teruggetrokken uit Gaza. De regering van Hamas heeft daar een de facto regime ingesteld. Tegen de massale raketbeschietingen vanuit de Gazastrook mocht Israël zich 2008/2009 verdedigen. Dat was ook een gewapend conflict, waarbij Israël gericht mocht vechten tegen Hamasstrijders.

Onlangs werd de wapenhandelaar van Hamas Mahmoed al-Mabhoeh in Doebai gedood. De daders behoorden vermoedelijk tot te Israëlische geheime dienst Mossad. Zou dit dan als een toelaatbare moord zijn te beschouwen?
Neen, ik weet niet of Israël achter deze daad zit, maar het was in elk geval een strafbare politieke moord. Want er kan geen sprake zijn van een gewapend conflict tussen Israël en Hamas in Doebai. Overigens zou deze moord zelfs in een gewapend conflict ontoelaatbaar zijn geweest. Want de daders droegen burgerkleding. In een gewapend conflict druist zo’n optreden in tegen het volkenrecht en is een oorlogsmisdaad. Bovendien zou Israël de soevereiniteit van de Verenigde Arabische Emiraten hebben geschonden. Want tegenover deze staat, waartoe Doebai behoort, had Israël op het moment van de daad geen recht op zelfverdediging.

Naar aanleiding van het begrip soevereiniteit: Is het toelaatbaar, wanneer de VS in Pakistan of in Jemen met robotvliegtuigen en raketten jagen op vermeende terroristen?
Zolang de VS van daaruit niet worden aangevallen bestaat er geen Amerikaans recht op zelfverdediging. Of de aanvallen met robotvliegtuigen de soevereiniteit van de betrokken staten schenden, hangt er daarom vanaf of deze met hun toestemming worden uitgevoerd. Daar zijn uiteenlopende berichten over.

Zijn robotvliegtuigen en raketten toegestane wapens om gericht te doden in een gewapend conflict?
In principe wel. Verboden is daarentegen de inzet van gif en biologische en chemische wapens.

Is het inzetten van bommen en raketten voor gericht doden niet alleen al daarom ontoelaatbaar, omdat daarbij vaak veel buitenstaanders omkomen?
In zijn algemeenheid is dat moeilijk te beantwoorden. Het staat vast dat ondanks alle voorzorgsmaatregelen het onvermijdelijk doden van burgers bij een militaire aanval een verschrikkelijk ethisch dilemma vormt. Het volkenrecht verbiedt echter alleen het veroorzaken van onevenredige bijkomende schade voor burgers. En aan deze nogal lastig te concretiseren maatstaf moet ook de inzet van bommen en raketten bij gericht doden worden afgemeten.

Bron: Die Tageszeitung, 2 maart 2010
Vertaling: Kees Kalkman


Naar boven
Naar beginpagina