26 maart 2009

De kern van de NAVO

Bijdrage van Kees Kalkman
aan debat 'Heeft de NAVO toekomst?'
26 maart 2009 in Prismare, Enschede

De essentie van de NAVO is het atlanticisme, de permanente militaire en politieke verbondenheid van Europa en Noord-Amerika. Het doel daarvan is om te voorkomen dat op het Europese continent een dominante wereldmacht ontstaat, die de andere Europese staten overheerst. Dat is een paradigma dat al geldt sinds de napoleontische tijd (met toen Engeland nog in de rol van de VS) en zich voortzette in de twee wereldoorlogen, waarbij de VS ingrepen en een bondgenootschap sloten om te voorkomen dat eerst het Duitse keizerrijk en daarna het nationaalsocialistische Duitsland te machtig zou worden. Na de tweede wereldoorlog werd het bondgenootschap voortgezet, nu allereerst gericht tegen de Sovjet-Unie, maar ook om Duitsland te binden, zodat het geen zelfstandige rol kon spelen. De Duitse herbewapening vond dan ook plaats binnen de kaders van de NAVO.

Andere functies van de NAVO zoals het stabiliseren van Zuid-Europa, in het kader waarvan ook dictaturen in Portugal, Griekenland en Turkije werden geduld, en het faciliteren van overzeese oorlogen, waren daaraan ondergeschikt.

Nadat de dreiging – al dan niet vermeend – van het Pakt van Warschau was verdwenen en de Sovjet-Unie in staat van ontbinding verkeerde, had het voor de hand gelegen de NAVO op te heffen, Duitsland was inmiddels stevig ingebed in de EU.
Toch gebeurde dit niet. De oorzaken daarvan: Allereerst bureaucratische traagheid. Buiten een existentiële crisis is het lastig een grote organisatie op te heffen, die zal eerder naar nieuwe functies gaan zoeken. Daarnaast was er een duidelijk belang van de VS bij het voortbestaan van de NAVO. Het legitimeert de Amerikaanse aanwezigheid in de Europese militaire infrastructuur die onmisbaar is voor het voeren van grotere oorlogen. Dit gebeurt via een stelsel van bilaterale overeenkomsten binnen het kader van de NAVO. Laatstelijk bleek nog bij de Irakoorlog, militaire doorvoer via onze havens als onderdeel van de opbouw van een troepenmacht voor de oorlog.
Aan de Europese kant ligt het diffuser: gebrek aan zelfvertrouwen, vooral van Duitsland, uiteenlopende belangen en strategieën van de grotere Europese staten maken het lastig om een eensgezinde zelfstandige Europese militair-politieke strategie uit te werken met het daarbij horende gecoördineerde optreden. Een voorbeeld was de Joegoslavische burgeroorlog of opvolgingsoorlog in de jaren negentig.

Zo zien we na de val van de Muur nieuwe functies voor de NAVO:

Naar mijn mening hebben de VS echter uit de Kosovo-oorlog de conclusie getrokken dat de NAVO geen geschikt instrument is om oorlog te voeren. Militair was de bombardementskampanje een succes, politiek niet, er was verdeeldheid over de doelen van de bombardementen tijdens de operaties, de VS weigerden grondtroepen in te zetten, uiteindelijk moesten de Russen erbij worden gehaald om een politieke oplossing te bereiken.

Je ziet daarna dan ook dat de VS hun militaire politiek uitvoeren met behulp van coalitions of the willing. In 2001 wordt na de aanslagen artikel V van kracht verklaard, maar er worden nauwelijks NAVO-middelen gebruikt. De VS klaren de klus in Afghanistan buiten NAVO-verband.

Een nieuw idee komt op, een rolverdeling tussen VS en NAVO. De VS kan een schurkenstaat of mislukte staat binnenvallen met bondgenoten (vooral Engeland), vervolgens kan de NAVO een stabilisatiemacht leveren naar het voorbeeld van de Balkan. Maar de eerste keer gaat het al mis. In Irak weigeren Duitsland en Frankrijk dienst, de NAVO wordt nauwelijks gebruikt.
In Afghanistan wordt (na 2003 als een soort compensatie door de Europeanen voor Irak) de NAVO wel ingezet als bezettings- of zo men wil stabilisatiemacht (ISAF), maar men komt in een oorlog terecht die de NAVO niet kan winnen, beperkingen op de inzet van Europese troepen (zogenaamde caveats) duiken op, sommige landen willen niet in het zuiden worden ingezet, er is geen feitelijke eenheid van commando binnen ISAF en ook niet tussen ISAF en de unilaterale operatie van de VS, Enduring Freedom. De kritiek die er nu is op de NAVO lijkt erg veel op de kritiek in de jaren negentig op de VN-vredesmachten.
De trend onder Obama lijkt te worden dat de VS in toenemende mate weer zelf de militaire regie gaan voeren in Afghanistan, de militaire versterkingen, vooral naar het zuiden, zullen leiden tot uitholling van de formele NAVO-structuren en op de bondgenoten wordt vooral een beroep gedaan om civiel en financieel bij te dragen.

Al met al lijkt de NAVO geen grote toekomst meer beschoren. In Oost-Europa is de uitbreiding op zijn grenzen gestuit en is de NAVO van een stabiliserende tot een destabiliserende factor geworden (zie verderop). ’t Zou beter zijn de zaak op te heffen na de exit uit Afghanistan, maar ik durf te voorspellen dat dit niet binnenkort gaat gebeuren.

NAVO opheffen?

Ja. Gezamenlijk militair optreden van de VS en Europa is geenszins de regel. Kijk naar de geschiedenis van de grotere oorlogen: de Suezcrisis, de Vietnamoorlog, de Irakoorlog. Daartegenover staan de Koreaoorlog (maar dat was een VN-actie) de (tweede) Golfoorlog van 1990 (maar dat was ook een hele brede coalitie onder VN-auspiciën) en de Kosovo-oorlog (geen onverdeeld succes). Je kunt het westen ook zien als twee subsystemen, het Angelsaksische en het Europees continentale, met een verschillende aanpak van tal van sociaaleconomische en militair-politieke problemen. Die twee kunnen soms samenwerken, maar vaak ook niet. Bovendien zijn de VS militair absoluut dominant, wat een puur militaire samenwerking, zoals binnen de NAVO, onevenwichtig maakt.
Zolang de NAVO bestaat zal er geen eigen Europese aanpak van veiligheidsproblemen van de grond komen. Behalve opheffing is de enige manier om hier uit te komen een geheel zelfstandige Europese zuil binnen de NAVO met geïntegreerde Europese commando’s. Dat is een aantal keren voorgesteld, maar nooit doorgevoerd. Dus is het beter de NAVO op te heffen en de VS met de EU op gelijkwaardige wijze laten overleggen welke internationale problemen gezamenlijk moeten worden aangepakt (bijv. Israel/Palestina) en welke niet.

Kan de NAVO een rol als wereldpolitieagent spelen?

Nee. Het hele concept wereldpolitieagent is niet goed. Overal moet gezocht worden naar regionale oplossingen door landen die in de regio een rol spelen erbij te betrekken. Als daarbij al een politieagent nodig is moet die door de VN geleverd worden. De militaire structuren van de VN moeten weer tot nieuw leven worden gewekt, zodat de VN eigen vredesmachten ter beschikking heeft. Uiteindelijk zullen de nationale legers hierin kunnen opgaan.

Het einde van de NAVO-uitbreiding is gekomen

Ja. Er was in het kader van de totstandkoming van de Duitse eenheid een informele afspraak met de Sovjet-Unie gemaakt dat de NAVO zich niet naar het oosten zou uitbreiden, althans daar geen nucleaire wapens en troepen zou stationeren. Over de precieze inhoud van die afspraak zijn er verschillende opvattingen, maar de huidige uitbreidingsplannen naar Georgië en de Oekraïne lijken op zijn minst strijdig met de geest ervan en dat is onverstandig. In het geval van Centraal-Europa en de Balkan was er nog wel iets te zeggen voor een stabiliserende rol van de NAVO in het dreigende vacuüm, maar nu is het tegendeel het geval. Of je het leuk vind of niet, Rusland ziet zijn belangen hierdoor geschaad en beschikt in zijn directe omgeving ook over militaire en economische middelen om hier iets tegen te doen. Demografisch en geopolitiek zit Rusland op de langere termijn in een vrij netelige positie Er wonen tientallen miljoenen etnische Russen buiten Rusland. De Kaukasus is verder (overigens mede door toedoen van de Russen zelf) een uiterst onrustig gebied van waaruit een terroristische dreiging uitgaat. Als NAVO in die regio werken met onbetrouwbare bondgenoten, zoals in Georgië en de Oekraïne, die erop uit kunnen zijn je mee te trekken in hun eigen nationale conflicten, is spelen met vuur. Je kunt de manier waarop de Russen hun belangen zien aan je laars lappen, maar in het verleden zijn precies op deze manier grote oorlogen ontstaan. De uitbreiding moet nu stoppen.

De defensiebegrotingen moeten omhoog

Nee. Daar is geen enkele reden toe. De Europese landen moeten hun legers efficiënter en kleiner maken en nucleair ontwapenen. De kernmachten van Engeland en Frankrijk zijn geldverslindend. Dat kan al veel ruimte opleveren. Er moet verder een plan gemaakt worden waarbij de nationale legers worden opgeheven en de restanten samengevoegd tot een Europees leger, op voorwaarde dat dit onderworpen wordt aan een complete democratische controle en alleen optreedt met een VN-mandaat en liefst ook onder regie van de VN.

Naar boven
Naar beginpagina